De Oorsprong van Barokmuziek en Stijl
Er wordt gedacht dat de Barokstijl afkomstig was van Italiaanse schilders als Annibale Carracci en Caravaggio. Caravaggio experimenteerde, naast het afbeelden van religieuze scènes in alledaagse settings zoals cafés en op straat, met dramatische contrasten in licht en donker. De Barokschilder Artemisia Gentileschi wordt vandaag de dag beschouwd als één van de meest succesvolle Italiaanse Barokschilders. Haar uitzonderlijke technische talent is in de stijl van Caravaggio. Tegelijkertijd namen Peter Paul Rubens en zijn collegae in Nederland afscheid van de puur religieuze schilderijen om over te schakelen naar een meer huiselijke trend, terwijl ze dezelfde technieken en fascinatie met het licht gebruikten als hun Italiaanse tegenhangers.
In de wereld van de Barok beeldhouwkunst beeldde een groep figuren dynamische energie of beweging uit. Het werk van de grote Italiaanse kunstenaar Giovanni Lorenzo Bernini domineerde als een dramatische tegenhanger tot de beschouwende Renaissancestijl, die een paar jaar eerder heerste. Zijn beeldhouwwerken beelden een hoger niveau van beweging en agressieve, ongebreidelde emotie uit.
De Barok architectuur hechtte waarde aan de beweging en doorstroming tussen interieur en exterieur, de verschijning van complexe koepels en gewelfde muren. Het werd in eerste instantie geïntroduceerd door de Jezuïeten van de Katholieke kerk als een manier om zich met een nieuwe architecturale stijl, die verrassing en bewondering opriep, af te zetten tegen de hervorming en de Protestantse kerk.
De Barok literatuur produceerde verschillende grote werken gedurende deze periode, met het meesterwerk “Don Quixote de la Mancha” van de Spanjaard Miguel de Cervantes als het perfecte voorbeeld van de Barokke tegenpolen, een belangrijk schoonheidsideaal in elke kunstvorm. Dit wordt in de roman uitgebeeld door de persoonlijkheden van de hoofdfiguren, de nuchtere en pragmatische Sancho, in sterk contrast tot de spirituele en idealistische Don Quixote.
De Opkomt van het Barokmuziek Genre
In de wereld van de Barokmuziek begon deze periode eind 16e eeuw in een aantal Italiaanse steden. Dankzij hun politieke onafhankelijkheid en economische diversiteit, konden deze steden enkele unieke en individuele muzikale stijlen ontwikkelen die aanzienlijk afweken van de klassieke idealen uit de late Renaissance, zoals in de werken van Palestrina en Di Lasso. Van deze steden zijn de politieke en culturele centra van Venetië en Florence het noemen waard.
In Venetië diende de kerk van St. Mark als de geografische setting voor de ontwikkeling van de meerkorige muziek van Giovanni Gabrielli. Deze stijl was gebaseerd op het principe van verschillende koren op afstand van elkaar, met stemmen en instrumenten, die, als ze op hetzelfde moment optraden, een eenvoudigere homo-ritmische samenklank vereisten. Dit in grote tegenstelling tot het ideaal van de complexe imiterende meerstemmigheid uit de late Renaissance.
Rond dezelfde tijd probeerde een groep intellectuelen, humanisten en artiesten, bekend als de Florentine Camerata, in Florence de idealen van klassiek Grieks drama na te bootsen waarin woorden en muziek verenigd waren, maar anders dan in de madrigalen uit de Renaissance. De muzikale setting zou geen invloed moeten hebben op de natuurlijk uitgesproken stembuigingen van de tekst, maar zou zo duidelijk mogelijk uitgedrukt moeten worden. Om deze nieuwe muzikale opvatting te vergezellen, was de complexe contrapuntische aard van het motet en madrigaal uit de Renaissance niet geschikt en werd deze vervangen door een eenvoudige samenklank die geproduceerd werd door instrumenten die de tekst niet zouden beïnvloeden. Deze ontwikkeling leidde tot de geboorte van een nieuwe zangstijl die monodie genoemd werd en was waarschijnlijk de meest belangrijke innovatie van de Barokmuziek periode.
De Geboorte van Barok Opera Muziek
Het meest belangrijke muziekgenre dat rond het begin van de 17e eeuw uit dit tijdperk ontstond, was de Barok Opera. Samengevat is dit genre eigenlijk een Barokmuziek toneelstuk dat gedurende de hele lengte gezongen wordt. Door het verwerken van de innovaties op monodie van de Florentine Camerata, werd er voor het eerst in de geschiedenis een vocale stijl ontwikkeld die geschikt was voor de invoering van een volledig muzikaal toneelstuk en zo werd de eerste opera ooit geproduceerd. Gedurende deze periode was de grote Claudio Monteverdi de eerste monumentale figuur in het Barok tijdperk die tot volledige volwassenheid kwam. Ook al waren er in Florence eerder pogingen gedaan om volledige opera’s te produceren, Monteverdi verdient de eer voor het componeren van de eerste grote opera in de geschiedenis, naar een libretto (de tekst) gebaseerd op de Griekse mythe Orpheus. “L’orfeo” cultiveerde twee opvallende vocale stijlen gebaseerd op monodie, Recitatief en Aria, met instrumentale begeleiding. De Recitatieve stijl lijkt veel op de daadwerkelijk gesproken declamatie en is het meest bruikbaar om een dialoog tussen karakters en lange stukken tekst uit te beelden om het verhaal door te laten lopen. De Aria daarentegen, lijkt veel op de dramatische theater monologen waar de artiest emoties en bezinning uitdrukt op de gebeurtenissen van het drama die zijn ziel geraakt hebben.
Rond het laatste decennium van de 17e eeuw paste de in Italië geboren Barokcomponist Jean-Baptiste Lully de Recitatieve en Aria stijl aan de natuurlijke stembuigingen en unieke muzikaliteit van de Franse taal aan. Daarmee creëerde hij een nationale opera-stijl. Uit de andere belangrijke nationale scholen, kunnen we de Engelse Barok componisten John Blow en Henry Purcell nog noemen. Tegen het einde van de 17e eeuw hadden zij reeds hun onmiskenbaar Engelse opera-stijl ontwikkeld die gezongen werd in het Engels en aangepast was uit de idealen van de Florentine Camerata en de moderne Franse ontwikkelingen volgde.
Het Oratorium in Barok Muziek
Een ander geweldig vocaal genre uit de Barokmuziek periode is het Oratorium, dat in tegenstelling tot opera altijd een religieus onderwerp heeft. Toch hebben de twee genres veel met elkaar gemeen, meest belangrijk is dat ze beiden de Recitatieve en Aria stijl van zingen gebruiken voor tekstdeclamatie. Gedurende deze periode componeerden vele componisten honderden oratoria, maar toch bereikte niemand zulke grote hoogten als de in Duitsland geboren componist Georg Friedrich Händel. Zijn zeer succesvolle carrière ontwikkelde zich voornamelijk in Engeland, waar hij zich aanpaste aan de veranderende economische tijden en de daarbij horende smaak van het publiek. Hij begon zijn carrière als een Italiaanse operacomponist, maar Händel stapte later over naar het meer winstgevende Oratorium-genre. Zijn inspanningen in beide genres zorgden ervoor dat hij een sleutelpositie in de geschiedenis van de toneelmuziek en een eeuwige plek in het Olympus van componisten kreeg.
De Invloed van Bach op Barokmuziek en Periode
De meest invloedrijke Barokcomponist en muzikant allertijden is waarschijnlijk Johann Sebastian Bach. Hij werkte non-stop aan zijn enorme corpus van meer dan tweehonderd Lutherse cantates. Dit was een ander belangrijk vocaal genre uit de Barokmuziek periode dat de klassieke elementen van Lutherse riten, zoals koor- en solozang, overnam, maar ook de nieuwe elementen zoals de Recitatieve en Aria stijl van Italiaanse oorsprong.
Bach werd in 1685 geboren in de centraal gelegen Duitse stad Eisenach, te midden van een gerespecteerde muzikale familie. Zijn levenswerk was gewijd aan muziek en de Lutherse kerk, waar hij een gelovig lid en dienaar was. Vier zeer succesvolle zoons volgden hem op en werden grote componisten in de overgangsperiode naar het klassieke tijdperk. Bach ontwikkelde vriendschappen met diverse andere componisten uit zijn tijd, namelijk Georg Philipp Telemann, die peetvader werd van zijn zoon Carl Philipp Emanuel, en Dietrich Buxtehude. Buxtehude was een beroemd componist en organist wiens virtuositeit en bekwaamheid Bach inspireerde om 325 kilometer te voet af te leggen om hem te ontmoeten en uiteindelijk zelfs met hem op te treden. Bach’s invloed is zo ruim dat kunsthistorici zijn dood erkennen als een belangrijke gebeurtenis, die in 1750 het einde van de Barokperiode betekende.
Het Erfgoed van de Barok Periode
Eén van de grote verworvenheden uit de Barokperiode was de opzet van de instrumentale muziek als een serieuze, onafhankelijke en belangrijke manier van muzikale expressie. Vele grote Barokcomponisten produceerden werken die Olympische hoogten bereikt hebben en introduceerden het standaardrepertoire van diverse instrumenten. Gedurende de voorafgaande historische periode waren sommige componisten al begonnen met het ontwikkelen van instrumentale muziek waarbij de instrumenten vooral dienden als begeleiding van de menselijke stem, zoals in John Dowland’s luit liederen.
In de Barokperiode ondergingen de instrumentale genres en stijlen diverse grote aanpassingen. Dit kwam door zowel de technische ontwikkeling in de bouw van de instrumenten als door de opkomst van grote virtuozen die met elkaar concurreerden, waardoor de grens van wat er op een bepaald instrument mogelijk was, verlegd werd. Beroemde voorbeelden van dergelijke concurrentie waren de weinige ontmoetingen tussen Domenico Scarlatti en Händel in het begin van de 18e eeuw. De twee componisten hielden een vriendelijke muzikale wedstrijd waarbij Scarlatti de overwinning vierde op het klavecimbel en Händel op het orgel.
De sociale veranderingen van de tijd en de opkomst van het publieke concert leidden tot de afname van de populariteit van de luit waarbij het klavecimbel en het orgel haar plaats innamen en de interesse van de componisten verschoof richting toetsinstrumenten. Dit was ook de periode waarin verschillende nieuwe instrumentale genres uitgevonden werden en zich geweldig ontwikkelden, waarvan de prelude de meest belangrijke is, verder ook de korale prelude, de fuga, de toccata, de suite, de sonate, het concerto en het concerto Grosso.
Drie Barokgenres zijn van bijzonder belang voor de ontwikkeling van enkele nieuwe en unieke kenmerken. Het Barok solo-concerto is een werk voor orkest en één solo-instrument. Het was een goed medium om het effect van contrasterende klanken, de verschillende geluidsdichtheden en de dramatische virtuoze passages voor de solist te onderzoeken, die aantrekkelijk waren voor zowel het publiek als de schoonheid van de Barok. Tegelijkertijd ontwikkelde zich een andere vorm van het concerto, het Barok concerto-Grosso. Deze vorm kent ook een orkest, maar in plaats van een individuele solist, trad een kleinere groep of ensemble van solo-instrumenten op die samenwerkten als een eenheid.
Tenslotte zag de Barok periode ook een aanzienlijke verandering op het gebied van kamermuziek voor instrumenten. Hieronder valt de uitvinding van de sonate voor solo-instrument en toetsen, wat een belangrijk genre zou worden gedurende de rest van de 19e en 20e eeuw. De triosonate bestaat uit twee melodische lijnen en begeleiding van de “basso continuo”, die eigenlijk bestaat uit een meerstemmig instrument, zoals een klavecimbel, én een melodisch basinstrument dat de baspartij en de harmonische inhoudt levert.
Luister naar Barok Muziek op Calm Radio
Het Barok tijdperk overspande een enorme tijdlijn van ongeveer 150 jaar waarbij duizenden werken geproduceerd werden in vele verschillende stijlen, landen en genres. Dit heeft ertoe geleid dat vele historici de mate van nauwkeurigheid van de term “Barok” in twijfel trekken vanwege de overkoepeling van zulke verschillende trends als Monteverdi’s “L’orfeo” en Bach’s “Mattheus Passie”.
Onze luisteraars van Calm Radio zijn dol op onze Barokmuziek kanalen en eindeloze lijst van Barokcomponisten. Kanalen van Barok Klavecimbel, Orgel, Luit, Viool en Cello, tot componisten als JS Bach, Händel, Buxtehude, Couperin, Scalatti en Vivaldi, aalle mogelijke Barokmuziek woont hier.
Veel luisterplezier!
